Wykłady z Historii Sztuki
CO i JAK, czyli o tematach dzieł sztuki i języku artystycznym
Termin: wybrane środy, godz. 17.30
Sala Kinowa
Prowadzący: Grażyna Bastek, Marcin Bogusz
Renesansowi teoretycy wyróżniali dwa aspekty dzieł sztuki – jednym z nich była anima (dusza), a drugim corpo (ciało). Rolą artystów było nadanie dziełu „ciała”, wytworzenie go za pomocą określonych procedur i materiałów malarskich. Ich językiem była przestrzeń, światło, kolor, faktura, a celem stworzenie pięknego, pełnego powabu artystycznego przedmiotu.
Duszą dzieła można byłoby określić jego temat – opowieść, którą przedstawia. Jednak w pracowniach wytrawnych artystów temat dzieła sztuki, czyli to CO jest przedstawione, było ściśle powiązane z tym JAK jest wykonane.
Tym zagadnieniom poświęcony będzie cykl wykładów Grażyny Bastek i Marcina Bogusza, kustoszy w Zbiorach Dawnej Sztuki Europejskiej Muzeum Narodowego w Warszawie.
Cykl zawiera VIII par wykładów. Każdy z nich otwierać się będzie tym samym dziełem sztuki, a wykładowcy w swoich wystąpieniach prześledzą dwa odrębne języki, jakimi posługiwali się artyści. Celem wykładów będzie ukazanie, w jaki sposób język wizualny służy przekazaniu treści, a jak temat dzieła sztuki wpływa na jego artystyczną realizację.
Program wykładów
5 listopada 2025 r. – Przestrzeń w obrazie, Grażyna Bastek (bilety wyprzedane)
19 listopada 2025 r. – Światło i cień, Grażyna Bastek (bilety wyprzedane)
Jednym z wyzwań dawnych mistrzów było wierne naśladowanie rzeczywistości, nawet jeśli posługiwali się w tym celu artystycznymi konwencjami i schematami. Nie jedna, a wiele rodzajów perspektywy, służyło odzwierciedleniu trójwymiarowej rzeczywistości na dwuwymiarowym malarskim podłożu. Geometryczny ład przestawał mieć jednak znaczenie, gdy tematem przedstawienia stawała się sfera nadprzyrodzona. Jak bowiem namalować Niebo i jego mieszkańców?
26 listopada 2025 r. – Sacrum, Marcin Bogusz (bilety wyprzedane)
17 grudnia 2025 r. – Emocje, Marcin Bogusz (bilety wyprzedane)
Bez światła nie ma malarstwa. Wydobywa przestrzeń, określa kolor, modeluje bryły, a także nadaje znaczenie. Dzięki światłu artyści podkreślali najistotniejsze elementy kompozycji, a także emocje towarzyszące bohaterom. Światłość jest boską emanacją, towarzyszy cudownym zjawiskom, chociaż niejednokrotnie to w cieniu dzieje się to, co najważniejsze. Między dwoma krańcami tego bipolarnego podziału rozciąga się jeszcze szara strefa półcienia, w której zarówno światło, jak i emocje mają rozmaite natężenie, czekające na nazwanie i interpretację.
7 stycznia 2026 r. – Kolor, Grażyna Bastek (bilety wyprzedane)
21 stycznia 2026 r. – Władza, Marcin Bogusz KUP BILET
Złoto, purpura, błękit to kolory władców. „Siedzieć na szarym końcu” oznaczało znaleźć się w towarzystwie ubogiej szlachty, której nie stać było na barwienie płótna. Kolor podkreślał społeczne hierarchie, identyfikował status i zawodową pozycję, służył ostentacji, ale też nadawał powab i cieszył zmysły. „Kolor” i „Władza” to opowieści o oznakach hierarchii, ale też o sprawach przyziemnych – pozyskiwaniu materiałów nadających kolor, produkcji barwników i pigmentów, ich cenach i handlu nimi.
4 lutego 2026 r. – Śmierć, Marcin Bogusz KUP BILET
18 lutego 2026 r. – Iluzja, Grażyna Bastek KUP BILET
Obraz opiera się na oszustwie – w dwóch wymiarach zamyka trójwymiarową reprezentację świata. Iluzja rzeczywistości nie służyła jednak jedynie artystycznym popisom i zabawie widzów. Triki, perspektywiczne zniekształcenia, zabawki optyczne łudziły oko, zachwycały i zadziwiały, przemycając jednocześnie różnorodne symboliczne znaczenia. Anamorficzna czaszka, bańka mydlana, dym, nadpsute owoce i warzywa były aluzją do przemijania ukrytą w przepychu widzialnego świata. W semiotycznym szaleństwie trzeba jednak się zatrzymać. Piękny kwiat jest niekiedy jedynie pięknym kwiatem, a żaba zwykłym płazem, a nie symbolem szatana.
4 marca 2026 r. – Cena sztuki, Grażyna Bastek KUP BILET
18 marca 2026 r. – Hierarchie, Marcin Bogusz KUP BILET
Wszystko ma swoją cenę, chociaż wartości poszczególnych dóbr zmieniały się w czasie. Najwyżej cenione w epoce nowożytnej cuda natury, np. róg jednorożca (a w istocie kieł narwala) czy bezoary, są dzisiaj jedynie muzealnymi ciekawostkami. Natomiast tak cenione współcześnie obrazy sztalugowe, a nawet retabula ołtarzowe, stały w inwentarzowych wycenach znacznie poniżej tapiserii czy wyrobów złotniczych. Również tematy malarskie miały swoją hierarchię – najwyżej stawiano obrazy historyczne, a najniżej martwe natury i malarstwo rodzajowe. Wartości zamieniły się miejscami, a gatunki malarskie dziś niemal zniknęły.
8 kwietnia 2026 r. – Metamorfozy tematów, Marcin Bogusz KUP BILET
22 kwietnia 2026 r. – Fałszerstwa, Grażyna Bastek KUP BILET
Od setek lat na rynku dzieł sztuki krążą mniej lub bardziej udane kopie oraz pastisze dzieł wielkich mistrzów. Rozpoznanie oryginału od kopii to domena historyków sztuki, którzy jak nigdy wcześniej dysponują szerokim wyborem badań fizykochemicznych; podrobienie starego obrazu jest już w zasadzie niemożliwe. W wyniku nowoczesnych badań obrazy zmieniają swoje autorstwo, ale nie tylko atrybucje – również tematy przedstawień mogły się przekształcać w zależności od czasów, w których były odczytywane. Jest też wiele dzieł, których odczytanie jest wielkim wyzwaniem dla historyków sztuki – utknęły w sieci rozmaitych, często sprzecznych interpretacji.
6 maja 2026 r. – Słowo i obraz, Marcin Bogusz KUP BILET
20 maja 2026 r. – Obraz jak poemat, Grażyna Bastek KUP BILET
Obraz nie musiał być dosłowną ilustracją literackiego tekstu. Tycjanowskie poesie i favole malarskim językiem „opowiadały” poematy i ewokowały nastrój. Zazwyczaj jednak to dzieła literackie – Biblia czy spisane legendy – stawały się inspiracją dla malowanych przedstawień. Jednak gdy temat był trudny do rozpoznania, twórcy umieszczali mniej lub bardziej rozbudowane napisy pozwalające na identyfikację scen i postaci. Mnogość inskrypcji na średniowiecznych malowidłach tylko trochę zmniejsza się w epoce nowożytnej. Ale czy jedynie słowa tłumaczą obrazy?
Biogramy prowadzących
Grażyna Bastek – historyczka sztuki i publicystka. Pracuje w Muzeum Narodowym w Warszawie, jest również wykładowczynią Instytutu Historii Sztuki i Podyplomowych Studiów Muzealniczych UW oraz Akademii Teatralnej w Warszawie. Specjalizuje się w historii nowożytnego malarstwa europejskiego i w technikach dawnych mistrzów. Jest autorką książek: Warsztaty weneckie (2010 i 2025), Rozmowy obrazów (2020 i 2025) oraz Ilustrownik. Przewodnik po sztuce malarskiej (2024). Zajmuje się popularyzacją historii sztuki. Prowadzi podcast „Po co sztuka?” i stronę Galeria Osobliwości Grażyny Bastek.
Marcin Bogusz – historyk i historyk sztuki (studia na Uniwersytecie Warszawskim i w Centre d’études supérieures de civilisation médiévale w Poitiers). Pracował w Niemieckim Instytucie Historycznym i na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Od 2022 r. pracuje w Zbiorach Sztuki Dawnej Europejskiej Muzeum Narodowego w Warszawie. Interesuje się kulturą późnego średniowiecza i wczesnej nowożytności.